साहित्य और संस्कृति: अनामिका के साहित्य में स्त्री

‚›¸¸¢Ÿ¸ˆÅ¸ ˆ½Å ¬¸¸¢í÷¡¸ Ÿ¸½¿ ¬°¸ú

›¸¸£ú ¬¨¸¸š¸ú›¸÷¸¸ ˆÅ¸ œÏ¤¸¥¸ ¬¸Ÿ¸˜¸Ä›¸, œ¸¸£¿œ¸¢£ˆÅ ©¸º¢च÷¸¸ ˆÅú ¬¸úŸ¸¸ Ÿ¸½¿ ÷¸ú¨Ï œ¸¢£¨¸÷¸Ä›¸ ˆÅú च¸í÷¸, Š¸¸½œ¸›¸ú¡¸ ˆÅ¸½ ‚Š¸¸½œ¸›¸ú¡¸ ¤¸›¸¸›¸½ ˆÅ¸ ‚™Ãž¸º÷¸ ¬¸¸Ÿ¸˜¡¸Ä, œ¸º²«¸ ¬¸÷÷¸¸÷Ÿ¸ˆÅ ¬¸Ÿ¸¸ज Ÿ¸½¿ ¢›¸¢í÷¸ ¬°¸ú ¢¨¸£¸½š¸ú Ÿ¸»¥¡¸¸½¿ ˆÅ¸ ÷¸ú¨Ï ¢¨¸£¸½š¸ ‡¨¸¿ ¬°¸ú ‚¢¬Ÿ¸÷¸¸ ˆÅú œÏ¢÷¸«“¸ í½÷¸º ¨¸¾च¸¢£ˆÅ ¬¸¢ÇÅ¡¸÷¸¸ ‚›¸¸¢Ÿ¸ˆÅ¸ ˆ½Å ¬¸¸¢í÷¡¸ ˆÅú ‚™Ãž¸º÷¸ ¢¨¸¢©¸«’÷¸¸ í¾—

¬¸¸¢í÷¡¸ Ÿ¸½¿ ¬¸Ÿ¸¸ज ˆ½Å ¬¸÷¡¸ ˆÅ¸½ „ˆ½Å£›¸½ ˆ½Å ¬¸¸˜¸ íú, ¬¸Ÿ¸¸ज ˆÅú ¢¨¸ˆ¼Å¢÷¸¡¸¸½¿ ÷¸˜¸¸ ‚Ÿ¸¡¸¸Ä¢™÷¸ ›¸ú¢÷¸¡¸¸½¿ œ¸£ ‚¸ÇÅ¸Ÿ¸ˆÅ ²‰¸ ‚œ¸›¸¸›¸½¨¸¸¥¸ú ‚›¸¸¢Ÿ¸ˆÅ¸ ›¸½ ‡ˆÅ ¬¸¸®¸¸÷ˆÅ¸£ Ÿ¸½¿ ¬°¸ú ¢¨¸Ÿ¸©¸Ä ˆ½Å ˆ½¿ÅÍ Ÿ¸½¿ ™½í ˆ½Å ¬¸¿™ž¸Ä Ÿ¸½¿ ¬¨¸¡¸¿ ¬œ¸«’ ¢ˆÅ¡¸¸ í¾-

"... ¡¸í ž¸¡¸¸›¸ˆÅ ™º«œÏच¸£ í¾ ¢ˆÅ ¬°¸ú ¡¸¸¾›¸-¬¨¸च्छ¿™÷¸¸ च¸í÷¸ú í¾— ™½í ÷¸¸½ ¬°¸ú ˆÅ¸ ‹¸¸¨¸ í¾— ¬°¸ú ¢¨¸Ÿ¸©¸Ä ‚¸¾£ ¥¸½‰¸›¸ ˆ½Å ¤¸í¸›¸½ ¨¸í ‚œ¸›¸¸ ‹¸¸¨¸ ¢™‰¸¸÷¸ú í¾— ‚Š¸£ ‚œ¸›¸½ ™™Ä ˆÅ¸½ ¤¸÷¸¸›¸¸, ‚œ¸›¸½ ‹¸¸¨¸ ˆÅ¸½ ¢™‰¸¸›¸¸ ž¸ú Š¸¥¸÷¸ ˆÅí¸ ज¸‡Š¸¸ ÷¸¸½ ¡¸í ¢¨¸”¿¤¸›¸¸ ˆÅú œ¸£¸ˆÅ¸«“¸ í¾¾— ™½í ¬¸½ Ÿ¸º¢Æ÷¸ ˆÅ¸ ‚˜¸Ä ™½í ¬¸½ जº”õ½ ©¸¸½«¸µ¸ ¬¸½ Ÿ¸º¢Æ÷¸ ˆÅú ‚¸ˆÅ¸¿®¸¸ í¾—"[1]

Ÿ¸¢í¥¸¸ ज¸Š¸¼¢÷¸ ˆÅ¸ ›¸¸£¸ ‚¸¾£ ¬¸©¸Æ÷¸úˆÅ£µ¸ ˆÅ¸ ™¸¨¸¸ ¤¸¸£-¤¸¸£ Ÿ¸º‰¸£ ¬¨¸£ Ÿ¸½¿ “¸½¿ˆÅ¸ ज¸ £í¸ í¾ ¢ˆ¿Å÷¸º Æ¡¸¸ ¬°¸ú œ¸¸£¿œ¸¢£ˆÅ œÏ˜¸¸‚¸½¿ ˆÅú ‚¸”õ Ÿ¸½¿ í¸½ £í½ ©¸¸½«¸µ¸ ¬¸½ œ¸»µ¸Ä³œ¸½µ¸ Ÿ¸ºÆ÷¸ í¸½ œ¸¸ƒÄ í¾— ¡¸í ¬¸¸½च›¸½ ˆÅ¸ ÷¸˜¡¸ í¾— ‚›¸œ¸ढõ ‚¸¾£ ‚¢©¸¢®¸÷¸ ¨¸Š¸Ä ˆÅ¸½ Ž¸½”õ ž¸ú ™½¿ ÷¸¸½ ž¸ú ›¸ज¸£¸ ‚¥¸Š¸ ›¸íú¿ í¸½Š¸¸— „च्च ¢©¸®¸¸ œÏ¸œ÷¸ ¨¸Š¸Ä Ÿ¸½¿ ž¸ú ¬°¸ú ‚¸¾£ œ¸º²«¸ ˆ½Å जú¨¸›¸ ˆÅ¸ ढ£¸Ä Ÿ¸¸›¸¢¬¸ˆÅ÷¸¸ ‚¸¾£ ©¸¸½«¸µ¸ ˆ½Å ¬¸¿™ž¸Ä Ÿ¸½¿ ¡¸¸ ÷¸¸½ œ¸º£¸÷¸›¸œ¸¿˜¸ú í¾ ‚˜¸¨¸¸ ‚¢÷¸¨¸¸¢™÷¸¸ ˆÅú ¤¸úŸ¸¸£ú ¬¸½ ŠÏ¢¬¸÷¸ í¾—¡¸¸¾›¸ ¥¸¸½¥¸ºœ¸ ´¢«’ Ÿ¸½¿ ¬°¸ú ‚ž¸ú ž¸ú ¢¬¸ûÄÅ ž¸¸½Š¡¸¸ í¾— ƒ¬¸ ƒÆˆÅú¬¸¨¸ì ¬¸™ú Ÿ¸½¿ ž¸ú ¬°¸ú ˆ½Å ¬¨¸÷¸¿°¸ ‚¢¬÷¸÷¨¸ ‚¸¾£ ¡¸¸¾›¸÷¸¸ ¬¸½ œ¸£½ „¬¸ˆÅú ¨¸¾च¸¢£ˆÅ œ¸¢¨¸°¸÷¸¸ ˆÅ¸½ ›¸ज£¿™¸ज ˆÅ£›¸½ ˆÅ¸ ™º¬¬¸¸í¬¸ œ¸º²«¸ ¨¸Š¸Ä ¢›¸ž¸Ä¡¸ í¸½ˆÅ£ ˆÅ£ £í¸ í¾— ƒ¬¸ ¬¸¿™ž¸Ä Ÿ¸½¿ ‚›¸¸¢Ÿ¸ˆÅ¸ ‡ˆÅ ‰¸¸¬¸ ÷¸£í ˆ½Å ¬¸í‚¢¬÷¸÷¨¸ ˆÅú ¤¸¸÷¸ ˆÅ£÷¸ú íÿ-

"‡ˆÅ ‰¸¸¬¸ ÷¸£í ˆÅ¸ ¬¸í-‚¢¬÷¸÷¨¸ ž¸ú ˆÅ¸½ƒÄ ‚¬¸¿ž¸¨¸ ¢¬˜¸¢÷¸ ›¸íì ¤¸¬¸ ‡ˆÅ ‚¥¸Š¸ ÷¸£í ˆÅ¸ ¬¸च í¾-ƒ¬¸ ¬¸™ú ˆÅ¸ ¬¸च ™¸½ ¡¸¸ ÷¸ú›¸ ¤¸च्च½ í¸½ ¬¸ˆÅ÷¸½ íÿ ÷¸¸½ ™¸½ ¡¸¸ ÷¸ú›¸ ¢œÏ¡¸ज›¸ Æ¡¸¸½¿ ›¸íú¿ í¸½ ¬¸ˆÅ÷¸½?"[2]

™½í ‚¸¾£ „¬¸¬¸½ ¬¸¿¤¸Ö ©¸º¢च÷¸¸ íú ›¸¸£ú¨¸¸™ú ‚¸¿™¸½¥¸›¸ ˆÅú Ÿ¸º‰¡¸ ¤¸¸š¸¸ í¾— ‚¸¨¸©¡¸ˆÅ÷¸¸ í¾ ¢¬°¸¡¸¸Â ˆÅ¸½ ‚œ¸›¸½ ¬¸¸½च›¸½ ‚¸¾£ जú›¸½ ˆ½Å ûÅ¥¸ˆÅ ˆÅ¸½ ¢¨¸¬÷¸¼÷¸ ˆÅ£›¸½ ˆÅú ›¸ ¢ˆÅ ¬¸Ÿ¸¸ज ¬¸½ च¢£°¸Š¸÷¸ œ¸¢¨¸°¸÷¸¸ ˆÅ¸ œÏŸ¸¸µ¸ œ¸°¸ ¥¸½›¸½ ˆÅú— `™¬¸ ™Ã¨¸¸£½ ˆÅ¸ œ¸ìज£¸' „œ¸›¡¸¸¬¸ ˆÅú ›¸¸£ú œ¸¸°¸ £Ÿ¸¸¤¸¸ƒÄ ˆÅú ž¸¸Â¢÷¸ íú ¢¬°¸¡¸¸Â ˆÅ¸½ ƒ¬¸ ¨¡¸¨¸¬˜¸¸ ˆÅ¸ ¢¨¸£¸½š¸ ˆÅ£›¸¸ च¸¢í‡— ›¸¸£ú Ÿ¸º¢Æ÷¸ ˆÅú ¬¸¿ˆÅ¥œ¸›¸¸ œ¸»µ¸Ä÷¸À ‚œ¸›¸½ ¬¸¿¬¸¸£ ˆÅ¸½ ¢¨¸¬÷¸¼÷¸ ˆÅ£›¸½ ˆÅú ©¸÷¸¸½ô ˆ½Å ¬¸¸˜¸ íú जº”õ¸ í¾—

"‚¸¾£÷¸ ˆÅú ™½í ¢Ÿ¸¥¸ú í¾ ÷¸¸½ Æ¡¸¸, ¨¸í ³í ˆÅ¸ ˆ¾Å™‰¸¸›¸¸ ›¸íì ¤¸›¸›¸½ ™ú ज¸‡Š¸ú ‚¸¾£ ज¸½ ‚œ¸›¸½ Ÿ¸½¿ ¢¥¸˜¸”õ¸ £í¸, „¬¸ˆ½Å ¢¥¸‡ Ÿ¸º¢Æ÷¸ ¬¸œ¸›¸¸ íú £í ज¸‡Š¸ú—"[3]

¬¸¸¢í÷¡¸ ¬¸¼ज›¸ ÷¸¸½ ‚¸÷Ÿ¸¸¢ž¸¨¡¸¢Æ÷¸ ˆÅ¸ ¬¸¸š¸›¸ í¾— œ¸º²«¸ ‚í¿ˆÅ¸£ ‚¸¾£ ¨¸µ¸Ä ‚¸¢š¸œ¸÷¡¸ ˆÅ¸ ¢›¸¡¸¿°¸µ¸ झ½¥¸÷¸ú ¢¬°¸¡¸¸ÂÂ ‚œ¸›¸½ ¨¸ज»™ ˆÅú ¬˜¸¸œ¸›¸¸ ‚¸¾£ ¬¨¸÷¨¸ ¢›¸Ÿ¸¸Äµ¸ ˆ½Å ¢¥¸‡ ¢›¸£¿÷¸£ œÏ¡¸÷›¸£÷¸ íÿ— ƒ¬¸ˆ½Å ¢¥¸‡ ¬°¸ú ¢¨¸¢¨¸š¸ ‚˜¸¸½Äœ¸¸जÄ›¸ ˆ½Å ®¸½°¸ Ÿ¸½¿ ‚œ¸›¸ú ¬¸¢ÇÅ¡¸ ž¸¸Š¸ú™¸£ú ™½ˆÅ£ ‚œ¸›¸½ ¬¨¸¸¨¸¥¸¿¤¸ú ¨¡¸¢Æ÷¸÷¨¸ ˆÅ¸½ œ¸íच¸›¸ ™½ £íú í¾— í¸¥¸¸Â¢ˆÅ ¢¨¸±¸¸œ¸›¸ ˆÅú ™º¢›¸¡¸¸ ˆÅú ¢¬°¸¡¸¸½¿ ˆÅú ¤¸¸ज¸£ ¬¸¸œ¸½®¸ ›¸Š›¸÷¸¸ œÏ©›¸ ¢चâ „“¸ £íú íÿ ¢¬°¸¡¸¸½¿ œ¸£— ¢ˆ¿Å÷¸º ¤¸¸ज¸£ œÏ©›¸ ˆ½Å ™¸¡¸£½ ¬¸½ ¤¸¸í£ í¾—

"ƒ¬¸ `¬œ¸½¬¸' ˆÅ¸ ‚›¸º¨¸¸™

¢¨¸¬÷¸¸£ ›¸íì, `‚¿÷¸¢£®¸' ˆÅ³ÂŠ¸ú Ÿ¸ÿ—"[4]

ƒ›¸ˆ½Å ¬¸¸¢í÷¡¸ Ÿ¸½¿ ¬œ¸«’ „¥¥¸½‰¸ í¾ ¢ˆÅ ¢ˆÅ¬¸ œÏˆÅ¸£ ¢¬°¸¡¸¸Â ‚œ¸›¸ú ™¸½í£ú ž¸»¢Ÿ¸ˆÅ¸ ˆÅ¸ ¢›¸¨¸¸Äí ˆÅ£÷¸½ íº‡ œÏ¢÷¸™¸›¸ Ÿ¸½¿ ‚œ¸Ÿ¸¸›¸ ‚¸¾£ ‚ˆ½Å¥¸½œ¸›¸ ˆÅú ¢£Æ÷¸÷¸¸ ˆÅ¸ ž¸½¿’ ¬¨¸úˆÅ¸£ £íú íÿ— ¢ˆ¿Å÷¸º ¬¸Ÿ¸¸ज œÏ™÷÷¸ ¢£Æ÷¸÷¸¸ ‚¸ज ˆÅú ¬¸©¸Æ÷¸ í¸½÷¸ú ¬°¸ú ˆ½Å Ÿ¸›¸¬¸»¤¸½ ÷¸¸½”õ›¸½ Ÿ¸½¿ ˆÅ¸Ÿ¸¡¸¸¤¸ ›¸íì í¸½ œ¸¸ £í¸ í¾— ¬°¸ú ‚œ¸›¸½ जú¨¸›¸ ˆ½Å ¢¨¸ˆÅ¥œ¸ ‚›¡¸°¸ ÷¸¥¸¸©¸ £íú í¾— Ÿ¸¸°¸ Ÿ¸¸Â ¤¸›¸ˆÅ£ œ¸»µ¸Ä÷¸¸ ˆÅ¸ ¬¸º‰¸ ‚›¸ºž¸¨¸ ˆÅ£›¸½¨¸¸¥¸ú ¬°¸ú, Ÿ¸¸÷¸¼÷¨¸ž¸¸¨¸ ¬¸½ ˆºÅŽ ‚¨¸ˆÅ¸©¸ ¢›¸ˆÅ¸¥¸ˆÅ£ ¬¸¼ज›¸ ®¸½°¸ Ÿ¸½¿ ¡¸¸½Š¸™¸›¸ ™½ˆÅ£ जí¸Â ‚œ¸›¸ú ¬¸©¸Æ÷¸ í¸½÷¸ú Ž¢¨¸ ¬¸½ ¬¸Ÿ¸¸ज ˆÅ¸½ œ¸¢£¢च÷¸ ˆÅ£¸ £íú í¾, ¨¸íì ¬¸Ÿ¸¸ज ˆÅ¸½ ज¸Š¸¼÷¸ ž¸ú ˆÅ£ £íú í¾—

"„¬¸›¸½ ‚œ¸›¸½ ¨¸ज»™ ˆÅ¸ ‡ˆÅ ¤¸”õ¸ ¢í¬¬¸¸

¢ˆÅ£¸‡ œ¸£ „“¸ £‰¸¸ í¾À

™º¢›¸¡¸¸, ™É÷¸£, ™¨¸¸-œ¸¸›¸ú

x x x

¥¸¢ˆÅ›¸ ¤¸च¸ íº‚¸ ‚¤¸ ÷¸ˆÅ

‡ˆÅ œ¸º¥¸-š¸»œ¸-í¨¸¸ ‚¸¾£ ˆÅ¢¨¸÷¸¸ ˆÅ¸—"[5]

¬°¸ú œ¸£ जº¥Ÿ¸ Š¸ž¸Ä ¬¸½ íú ‚¸£¿ž¸ í¸½ ज¸÷¸¸ í¾— ƒ¬¸ ™º¢›¸¡¸¸ Ÿ¸½¿ ‚¸Â‰¸ ‰¸¸½¥¸›¸½ ˆ½Å ¤¸¸™ ž¸ú ¢›¸£¿÷¸£ ¢¥¸¿Š¸ ž¸½™, ‚›¸Ÿ¸½¥¸ ¢¨¸¨¸¸í, ¤¸¸¥¸ ¢¨¸¨¸¸í, ¤¸¥¸¸÷ˆÅ¸£, ™í½ज œÏ˜¸¸ ˆÅú ‹¸’›¸¸‡Â, ‚¸š¸º¢›¸ˆÅ÷¸¸ ˆ½Å ›¸¸Ÿ¸ œ¸£ ”¸¡¸¢’¿Š¸ ‚¸¾£ û¾Å©¸›¸œ¸£¬÷¸ú, ‚¸š¸º¢›¸ˆÅ ¡¸ºŠ¸ Ÿ¸½¿ ¬¸©¸Æ÷¸ í¸½÷¸ú ¬°¸ú ˆ½Å Ž¢¨¸ ˆÅú ¬¸च्च¸ƒÄ ¤¸¡¸¸›¸ ˆÅ£÷¸½ íÿ— ‚›¸¸¢Ÿ¸ˆÅ¸ ˆ½Å ©¸¤™¸½¿ Ÿ¸½¿-

"‚¢Ÿ¸›¸¸½¢¬¸›˜¸½¢¬¸¬¸ ज¸Âच½¿ ƒ›í½¿ š¸£÷¸ú œ¸£ ‚¸›¸½ ¬¸½ £¸½ˆÅ íú £íú íÿ, ‚¢÷¸©¸¡¸ š¸›¸-¥¸¸½¥¸ºœ¸÷¸¸ ˆÅú ‚¸Âच ˆÅž¸ú ÷¸¿™»£ Ÿ¸½¿, ˆÅž¸ú च¸¾ˆ½Å Ÿ¸½¿ ƒ›í½¿ ¢ज¿™¸ ज¥¸¸ˆÅ£ Ÿ¸¸£ íú ”¸¥¸ £íú í¾, …œ¸£ ¬¸½ ‚®¸÷¸¡¸¸¾¨¸›¸¸ ™ú‰¸›¸½ ˆ½Å ¡¸÷›¸ Ÿ¸½¿ ¡¸½ ‰¸¸›¸¸-œ¸ú›¸¸ ž¸ú ज¸½ Ž¸½”õ½¿ ÷¸¸½ ƒ›¸ˆÅ¸ ÷¸¸½ ¬¸चŸ¸ºच ‰¸º™¸ Ÿ¸¸¢¥¸ˆÅ—"[6]

¬¸Ÿ¸¸ज ˆ½Å ©¸¸½¢«¸÷¸ ¨¸Š¸Ä ˆ½Å œÏ¢÷¸ ‡ˆÅ ‰¸¸¬¸ ‚œ¸›¸÷¨¸ ‚¸¾£ ¬¸¿¨¸½™›¸¸ ˆÅ¸ ™©¸Ä›¸ í¸½÷¸¸ í¾ ƒ›¸ˆ½Å ¬¸¸¢í÷¡¸ Ÿ¸½¿— ƒ¬¸ú ª¿‰¸¥¸¸ Ÿ¸½¿ ¬¸Ÿ¸¸ज Ÿ¸½¿ ¬¸¤¸¬¸½ ˆÅŸ¸ज¸½£ ¬¸Ÿ¸झ½ ज¸›¸½¨¸¸¥¸½ ™¢¥¸÷¸ ¨¸Š¸Ä ¬¸½ ž¸ú ‚¢š¸ˆÅ ™¢¥¸÷¸ ¡¸½ ¢¬°¸¡¸¸½¿ ˆÅ¸½ Ÿ¸¸›¸÷¸ú íÿ— ¬°¸ú ›¸ ÷¸¸½ ‚œ¸›¸½ ¬¨¸ˆÅú¡¸¸ ³œ¸ Ÿ¸½¿ ¬¨¸÷¸¿°¸ í¾ ›¸ íú œ¸£ˆÅú¡¸¸ ³œ¸ Ÿ¸½¿— ƒ›¸ˆ½Å „œ¸›¡¸¸¬¸ `¢÷¸›¸ˆÅ¸ ¢÷¸›¸ˆ½Å œ¸¸¬¸' ˆ½Å ˆ½¿ÅÍ Ÿ¸½¿ ¬°¸ú ³œ¸ú ¨¸½©¡¸¸ í¾, ‡ˆÅ ‡½¬¸ú ¬°¸ú ¢ज¬¸½ ž¸¸½Š¸›¸½ ˆÅ¸½ ¬¸ž¸ú ÷¸÷œ¸£ íÿ, ¢ˆ¿Å÷¸º „¬¸ˆÅú Ÿ¸¸›¸¢¬¸ˆÅ ¬¸¿¨¸½™›¸¸ ‡¨¸¿ ¨¡¸¢Æ÷¸÷¨¸ ¢ˆÅ¬¸ú ˆ½Å ¢¥¸‡ ˆÅ¸½ƒÄ Ÿ¸¸¡¸›¸½ ›¸íì £‰¸÷¸ú— „¬¸ˆ½Å ‚¿™£ ˆ½Å ›¸¾¢÷¸ˆÅ ÷¸½ज ‚¸¾£ á™¡¸ ˆÅú ‚Š¸¸š¸÷¸¸ ˆÅ¸½ ™½í ¥¸¸½¥¸ºœ¸ œ¸º²«¸ ‡¨¸¿ ‚¢š¸ˆÅ¸£¸¿š¸ ¬°¸ú ™½‰¸ íú ›¸íì œ¸¸÷¸ú— ‚¢š¸ˆÅ¸£ ˆ½Å Ÿ¸™ Ÿ¸½¿ û»Å¥¸ú Š¸¼í¬˜¸ ¬°¸ú ˆ½Å जú¨¸›¸ ˆÅú ‚¿÷¸÷¸ÄŸ¸ ¬¸च्च¸ƒÄ ž¸ú Ÿ¸¸¢Ÿ¸ÄˆÅ œ¸ú”õ¸ Ÿ¸½¿ íú ¨¡¸Æ÷¸ í¸½÷¸ú í¾—

जí¸Â ÷¸ˆÅ ¬°¸ú ¬¸©¸Æ÷¸úˆÅ£µ¸ ˆÅ¸ œÏ©›¸ í¾ ÷¸¸½ ¡¸í¸Â ¬œ¸«’ í¾ ¢ˆÅ ¢¬°¸¡¸¸ÂÂ ÷¸¸½ ¡¸ºŠ¸¸£¿ž¸ ¬¸½ ¬¸©¸Æ÷¸ íú íÿ, ¡¸í ÷¸¸½ œ¸º²«¸ ¨¸चÄ¬¨¸ ¨¸¸¥¸¸ ¬¸Ÿ¸¸ज í¾ ज¸½ ƒ›¸ˆÅú ¬¸©¸Æ÷¸÷¸¸, ¢›¸ž¸úÄˆÅ÷¸¸, ¢›¸µ¸Ä¡¸¸÷Ÿ¸ˆÅ ®¸Ÿ¸÷¸¸, ¬¸¸Ÿ¸¸¢जˆÅ ¬¸£¸½ˆÅ¸£, ˆºÅ¨¡¸¨¸¬˜¸¸ ¬¸½ œÏ¢÷¸£¸½š¸ ˆÅ¸½ ¬¸¸¿¬ˆ¼Å¢÷¸ˆÅ, £¸ज›¸ú¢÷¸ˆÅ ‡¨¸¿ ¬¸¸Ÿ¸¸¢जˆÅ «¸”¡¸¿°¸ ˆ½Å ÷¸í÷¸ œ¸º²«¸ ™¿ž¸ ˆÅú £®¸¸ í½÷¸º ¢¨¸ˆ¼Å÷¸ ³œ¸ Ÿ¸½¿ ¢›¸£úí ‚¤¸¥¸¸ Ž¢¨¸ Ÿ¸½¿ œ¸½©¸ ˆÅ£÷¸¸ í¾— ‚›¡¸˜¸¸ ¬°¸ú ˆÅž¸ú ž¸ú ¢›¸¤¸Ä¥¸ ›¸íì ˜¸ú ¢ˆ¿Å÷¸º ¢›¸£¿÷¸£ ™¤¸¸‡ ज¸›¸½ ¬¸½ „›¸ˆ½Å ž¸ú÷¸£ ©¸¢Æ÷¸ ˆÅ¸ ‚í¬¸¸¬¸ ˆºÅŽ ˆÅŸ¸ ‚¨¸©¡¸ íº‚¸— ¢œ¸÷¸¼¬¸÷÷¸¸ ¬¸½ ¢¨¸Í¸½í ÷¸¸½ œ¸¸¨¸Ä÷¸ú ›¸½ ž¸ú ¢ˆÅ¡¸¸ ˜¸¸— ¬¸ú÷¸¸ ज¸½ ‚ˆ½Å¥¸ú ¬°¸ú ˆÅ¸ ™¸¢¡¸÷¨¸ ÷¸¸½ ¤¸‰¸»¤¸ú ¢›¸ž¸¸÷¸ú £íì ¥¸½¢ˆÅ›¸ œ¸º²«¸ ¨¸चÄ¬¨¸ ˆ½Å œÏ¢÷¸ „›¸ˆ½Å ‚¸ÇÅ¸½©¸ ˆ½Å ˆÅ¸£µ¸ „›í¸½¿›¸½ œ¸º²«¸ ³œ¸ú £¸Ÿ¸ ˆÅ¸½ œÏ¸¡¸¢©च÷¸ ˆÅ¸ Ÿ¸¸¾ˆÅ¸ íú ›¸íì ¢™¡¸¸ ‚¸¾£ š¸£÷¸ú Ÿ¸½¿ ¬¸Ÿ¸¸ Š¸ƒÄ— ‚¸œ¸¸÷¸¢¬˜¸¢÷¸ Ÿ¸½¿ ûÅ¥¸ ˆÅú œ¸£¨¸¸í ¢ˆÅ¡¸½ ¢¤¸›¸¸ ¢›¸µ¸Ä¡¸ ¥¸½›¸½ ˆÅú ®¸Ÿ¸÷¸¸ ˆ½Å ÷¸í÷¸ íú ¥¸®Ÿ¸µ¸£½‰¸¸ ¬¸½ ¤¸¸í£ ‚¸›¸½ ˆÅú ©¸¢Æ÷¸ ‡ˆÅ ¬°¸ú ¢™‰¸¸÷¸ú í¾— ¬°¸ú ¬¸©¸Æ÷¸úˆÅ£µ¸ ˆ½Å ¢¥¸‡ ¤¸¸í£ ¬¸½ ˆºÅŽ ¥¸½›¸½ ˆÅú ‚¸¨¸©¡¸ˆÅ÷¸¸ ›¸íì í¾, ¬°¸ú ‚Š¸£ ‚œ¸›¸½ ¬¸Ÿ¸¼Ö ƒ¢÷¸í¸¬¸ ˆÅ¸ ‚¨¸¥¸¸½ˆÅ›¸ ˆÅ£ ¥¸½ ÷¸˜¸¸ „›¸ ¬¸©¸Æ÷¸ Š¸ºµ¸¸½¿ ˆÅ¸½ ‚œ¸›¸½ ž¸ú÷¸£ ज¸Š¸¼÷¸ ˆÅ£ ¥¸½ ÷¸˜¸¸ „¬¸½ ˆÅ¸¡¸¸Ä¢›¨¸÷¸ ž¸ú ˆÅ£½ ÷¸¸½ ‚¸¾£ ˆºÅŽ ˆÅ£›¸½ ˆÅ¸½ ¤¸¸ˆÅú íú ›¸íì £í½Š¸¸—

"Ÿ¸¸š¸¨¸ú, ©¸ˆº¿Å÷¸¥¸¸, ™Ÿ¸¡¸¿÷¸ú, ¨¸¸¬¸¨¸™÷÷¸¸ í¸½¿ ¡¸¸ £¸š¸¸, ²¢ÆŸ¸µ¸ú, Í¸¾œ¸™ú, जú¨¸›¸ ˆ½Å œÏ¢÷¸ ƒ›¸ˆÅ¸ ²‰¸ ‰¸º¥¸¸ íº‚¸ í¾, ‚¸¾£ ¨¸½ ›¸¸¢¡¸ˆÅ¸‡Â íÿ ÷¸¸½ ƒ¬¸¢¥¸‡ ¢ˆÅ „›¸Ÿ¸½¿ ¢œ¸’ú-¢œ¸’¸ƒÄ ¥¸ˆÅú£ ¥¸¸Â‹¸›¸½ ˆÅ¸ ÷¸½ज í¾, Æ¡¸¸½¢ˆÅ ‚œ¸›¸½ ¢¬¸Ö¸¿÷¸ œ¸£ ‚’¥¸ £í›¸½ ˆÅú ´ढõ÷¸¸, œ¸£ ¡¸í ´ढõ÷¸¸ ˆÅž¸ú „›¸ˆ½Å ¨¡¸¢Æ÷¸÷¨¸ ˆÅ¸½ ‚›¸¸¨¸©¡¸ˆÅ ˆÅ“¸½£÷¸¸ ‚¸¾£ ˆÅ’º÷¸¸ ›¸íì ™½÷¸ú—"[7]

œ¸í¥¸½ ž¸ú ˜¸¸ ‚¸¾£ ‚¸ज ž¸ú í¾, ¬°¸ú ˆÅ¸½ ‚œ¸›¸½ ‚¢¬÷¸÷¨¸ ˆÅ¸ ¬¸¤¸¬¸½ ¤¸”õ¸ ¬¸¿ˆÅ’ ¡¸¸¾›¸ ©¸¸½«¸µ¸ íú ¥¸Š¸÷¸¸ í¾, ¢ˆ¿Å÷¸º ƒ¬¸ ˆÅ¢˜¸÷¸ ©¸º¢च÷¸¸ ¬¸½ ‚›¸¸¢Ÿ¸ˆÅ¸ ¬°¸ú ज¸¢÷¸ ˆÅ¸½ ¬¨¸÷¸¿°¸ í¸½›¸½ ˆÅú ©¸¢Æ÷¸ ™½÷¸ú í¾-

"... जí¸Â œÏ½Ÿ¸ í¸½÷¸¸ í¾, ¨¸í¸Â ¬¸Ÿ¸œ¸Äµ¸- ज¾¬¸½ ¤¸”õ½ ž¸¸¨¸ ˆ½Å ‡ˆÅ œÏ÷¸úˆÅ (’¸½ˆ½Å›¸) ˆ½Å ³œ¸ Ÿ¸½¿ ™¾¢íˆÅ ¬¸¿¬œ¸©¸Ä ‡ˆÅ Ÿ¸í÷¨¸œ¸»µ¸Ä ‹¸’›¸¸ ˆ½Å ³œ¸ Ÿ¸½¿ जú¨¸›¸ ˆÅú ‚¸í¥¸¸™ˆÅ¸£ú ¥¸¡¸ ¤¸›¸ ज¸÷¸¸ í¾, ¨¸£›¸¸ ™½í ¬¸½ ™½í ¥¸”õ ज¸›¸½ ˆÅ¸ Æ¡¸¸ Ÿ¸÷¸¥¸¤¸?"[8]

¨¸¸¬÷¸¨¸ Ÿ¸½¿ ¡¸¸¾›¸ ©¸¸½«¸µ¸ ˆÅ¸½ ¤¸½Ÿ¸¸›¸ú ¢¬¸Ö ˆÅ£›¸¸ ¬°¸ú ¢í÷¸ Ÿ¸½¿ ‡ˆÅ ¬¸©¸Æ÷¸ ˆÅ™Ÿ¸ í¾ लेकिन इसका अर्थ यह नही कि शोषक निर्दोष है— ‚›¸¸¢Ÿ¸ˆÅ¸ ›¸½ ¬¸Ÿ¸¸ज ˆ½Å ƒ¬¸ भ्रम ˆÅ¸½ ž¸ú ÷¸¸½”õ›¸¸ च¸í¸ í¾ ¢ˆÅ ‚ˆ½Å¥¸ú Ÿ¸¸Â ‚œ¸›¸½ ¤¸च्च¸½¿ ˆÅ¸ ‚¸™©¸Ä œ¸¸¥¸›¸ ›¸íì ˆÅ£ ¬¸ˆÅ÷¸ú— „›í¸½¿›¸½ ž¸£÷¸, ¢©¸¨¸¸जú, ¥¸¨¸-ˆºÅ©¸ ज¾¬¸½ ¬¸¿÷¸¸›¸¸½¿ ˆÅ¸ „™¸í£µ¸ ™½ˆÅ£ ¢¬¸Ö ˆÅ£ ¢™¡¸¸ ¢ˆÅ ‚ˆ½Å¥¸ú Ÿ¸¸Â í£ ³œ¸ Ÿ¸½¿ í£ ¤¸¸£ ‚œ¸›¸½ ‚¸¾£ ‚œ¸›¸ú ¬¸¿÷¸¸›¸ ˆÅú £®¸¸ í½÷¸º ›¸ ˆ½Å¨¸¥¸ ¬¸®¸Ÿ¸ í¾ ¨¸£›¸Ã ‚œ¸›¸ú-‚œ¸›¸ú ¬¸¿÷¸¸›¸ Ÿ¸½¿ ¨¸¬¸ºš¸¾¨¸ ˆºÅ’º¿¤¸ˆÅŸ¸ ˆÅú ž¸¸¨¸›¸¸ ž¸ú ž¸£÷¸ú í¾— ‚¸ज ˆÅú „÷÷¸£ ‚¸š¸º¢›¸ˆÅ ¬°¸ú ›¸½ ‚œ¸›¸½ जú¨¸›¸ ˆÅ¸ ûÅ¥¸ˆÅ ¢¨¸¬÷¸¼÷¸ ˆÅ£ ¢¥¸¡¸¸ í¾— ¬›¸½í, œÏ½Ÿ¸ ‚¸¾£ Ÿ¸Ÿ¸÷¨¸ Ÿ¸£¸ ›¸íì í¾, ¨¸í ¬¸º£¢®¸÷¸ í¾— ¢¬°¸¡¸¸Â ‚¸ज ž¸ú Ÿ¸¸Â, œ¸÷›¸ú, ¤¸í›¸, œÏ½¢Ÿ¸ˆÅ¸ ‚¸¾£ ™¸½¬÷¸ ˆ½Å ³œ¸ Ÿ¸½¿ œ¸º²«¸ ˆ½Å œÏ¢÷¸ ˆÅ¸½Ÿ¸¥¸ ž¸¸¨¸›¸¸ £‰¸÷¸ú íÿ— „›¸ˆÅ¸ ¢¨¸Í¸½í œ¸º²«¸¸½¿ ¬¸½ ›¸íì í¾, ¨¸£›¸Ã œ¸º²«¸¸½¢च÷¸ ‚í¿ˆÅ¸£ ¬¸½ í¾ ज¸½ ¢›¸£¿÷¸£ ›¸ ¢¬¸ûÄÅ ›¸¸£ú ˆÅ¸½ ‚œ¸Ÿ¸¸¢›¸÷¸ ˆÅ£÷¸¸ í¾ ¨¸£›¸ ‚œ¸›¸½ ž¸ú÷¸£ ˆÅú ˆÅ²µ¸¸, ®¸Ÿ¸¸, ™¡¸¸, œÏ½Ÿ¸ ज¾¬¸½ ˆÅ¸½Ÿ¸¥¸ Š¸ºµ¸¸½¿ ˆÅ¸½ ž¸ú ¤¸¸í£ œÏˆÅ’ í¸½›¸½ ¬¸½ £¸½ˆÅ÷¸¸ í¾— ¢¬°¸¡¸¸ÂÂ ‚¸ज ¬¸©¸Æ÷¸ íÿ ¢ûÅ£ ž¸ú œ¸º²«¸¸½¿ ¬¸½ „›¸ˆÅú ˆºÅŽ ‚œ¸½®¸¸‡Â íÿ— ‚›¸¸¢Ÿ¸ˆÅ¸ ˆ½Å ©¸¤™¸½¿ Ÿ¸¿½-

" ›¸ƒÄ ¬°¸ú ‚¸œ¸¬¸½ ‚¸ˆÅ¸©¸ˆºÅ¬¸ºŸ¸ ÷¸¸½ ›¸íì Ÿ¸¸¿Š¸÷¸ú, ™º¢›¸¡¸¸ ˆÅ¸ ˆÅ¸½ƒÄ ‚¸ˆÅ¸©¸-ˆºÅ¬¸ºŸ¸ ÷¸¸½”õ ¥¸¸›¸½ Ÿ¸½¿ ¨¸í ‰¸º™ íú ¬¸®¸Ÿ¸ í¾, ...œ¸º²«¸ ¬¸½ „¬¸ˆÅú ‚œ¸½®¸¸ ¢¬¸ûÄÅ ‡ˆÅ í¾, ›¸¾¢÷¸ˆÅ œ¸¢£«ˆÅ¸£ ˆÅú, ˆÅ¸Ÿ¸ ‚¸¾£ ÇÅ¸½š¸ ‚¸¾£ ¥¸¸½ž¸ ˆÅ¸ ज¸½ ¬¸£œ¥¸¬¸, ज¸½ í¸í¸ˆÅ¸£ú ‚¢÷¸£½ˆÅ œ¸»£ú ™º¢›¸¡¸¸ œ¸£ ‚¸÷¸¿ˆÅ ˆÅ¸ £¸ज्य ˆÅ¸¡¸Ÿ¸ ˆÅ£›¸½ œ¸£ ÷¸º¥¸¸ í¾, „¬¸ˆÅú ¢÷¸¥¸¸¿ज¢¥¸, œÏज¸÷¸¸¿¢°¸ˆÅ Ÿ¸»¥¡¸¸½¿ ˆÅ¸ ¢¨¸ˆÅ¸¬¸, š¸ú£¸½™÷÷¸÷¸¸ ˆÅ¸ ¢¨¸ˆÅ¸¬¸—"